ЗАЯВЛЕНИЕ В ЗАЩИТУ ЖРЕЦА

    Всетатарский общественный центр (ВТОЦ) им. Марата Мулюкова выражает решительный протест против судебных преследований Виталия Танакова и Нины Максимовой, а также на необъективное заключение экспертной лингвистической комиссии Казанского университета. В лингвистической судебной экспертизе эти члены комиссии выявили, что в брошюре «Онаенг Уйла» («Мысли Жреца») якобы имеются факты и высказывания о «публичных действиях, направленных на возбуждение ненависти и вражды, также унижение достоинства группы лиц по признакам национальности, языка, происхождения, отношения к религии, а равно – принадлежности к какой-либо социальной группе» (ст.282 ч.I.УК РФ).
   8 ноября 2006 года Йошкар-Олинский городской суд удовлетворил иск Управления ФРС по РМЭ о ликвидации регистрации «Мари Ушема» («Союз Мари») под давлением на суд со стороны правительства и надуманными предлогами ФРС, что «Мари Ушем» нарушает законы РМЭ и РФ.
   Против известного в Поволжье и на Урале лидера, идеолога, жреца национальной традиционной религии народа мари Виталия Танакова, было возбуждено уголовное дело за брошюру «Онаенг Уйла» («Мысли жреца»), также уголовное дело возбуждено за распространение этой брошюры на председателя общественной организации «Мари Ушем» Нины Максимовой.
   30 ноября 2006 года назначено второе судебное заседание, на котором выступит в качестве экспертов два члена комиссии из КГУ.
   ВТОЦ озабочен тем, что в экспертной комиссии КГУ, состоящей из четырех человек, трое из которых являются татарами. Тем самым, представителей татарского народа умышленно противопоставляют против марийцев. Этот принцип «разделяй и властвуй» испытан в течение многих столетий властными и судебными органами России.
   ВТОЦ утверждает, что в указанной брошюре нет объективных фактов, ущемляющих честь и достоинство других этносов по религиозным, национальным признакам, и в подтверждение своих доводов требует уточнения надуманных фактов назначением независимой лингвистической экспертизы.
   Эта брошюра представителя народа идущего на гибель из-за политических игр властей Российской Федерации. У человека, у которого нет ни одной национальной школы на родном языке, нет своего национального высшего образовательного учреждения, и нет полноценного радио и телевидения. Это крик души марийского народа, марийской земли.

Председатель ВТОЦ им. М. Мулюкова
    Ю. Камалетдинов
    Это заявление ВТОЦ поддерживают и одобряют:
   
    Председатель татарского молодежного клуба «Шарыкъ»
    Р Юлдашев
    Председатель Антиядерного Общества Татарстана
    А. Гарапов
    Заместитель председателя Милли Меджлиса Татарского народа
    З. Асина
    Безертинов Рафаэль
    Галимов Наиль
    Гиззатулин Рафаэль
   Зиннур Аглиуллин (Председатель обoщественного клуба «Юлдаш»)
   Дамир Шайхетдин (Председатель СТМ "Азатлык")
   Эльмира Шэрэфетдинова и т.д.
   

ФОНД СПАСЕНИЯ ЭРЗЯНСКОГО ЯЗЫКА ВЫСТУПИЛ В ЗАЩИТУ МАРИЙЦЕВ
   

   В Прокуратуру Республики Марий Эл,
   В Межрегиональную Ассоциацию правозащитных организаций “Агора”,
   Юристам РОО “Человек и Закон”.
   

    Мордовский республиканский общественный Фонд спасения эрзянского языка выражает протест против преследований сторонников марийской религии Виталия Танакова и Нины Максимовой.
    В Россию вернулся 1937 год. Изменились методы и средства, но суть осталась прежней – путем духовного террора русифицировать и удалить с исторической арены нерусские народы. Аргументов, подтверждающих этот вывод более чем достаточно. Один из них – преследования по национальному признаку представителей марийского народа Виталия Танакова и Нины Максимовой. Вся “вина” их в одном – один издал, а другая пыталась распространить брошюру “Мысли жреца”, в которой рассказывается о древнейшей религиозной культуре Мари народа.
    В названном издании абсолютно отсутствуют факты, ущемляющие права других народов по этническому и национальному признаку, нет выражений, обостряющих межнациональные отношения.
    Свободу узникам произвола в Марий Эл!

Председатель правления Фонда Г.Д.Мусалев.

МИЛЛИ КЫЙБЛАБЫЗ НИНДИ БУЛЫРГА ТИЕШ?

    Мин үзем, һәр халыкның ныклыгы аның дөньяга караш системасының яисә идеологиясенең бердәм һәм монолит булуында дип саныйм. Шуңа күрә дә хәзерге татар милләте идеологик яктан никадәр бердәм, никадәр нык, дигән сорау бөтенебез өчен бик әһәмиятле, чөнки ул һәрберебезнең язмышы белән бәйле.
   Бу сорауга җавап эзләр алдыннан, милләтебезнең соңгы 100 ел эчендә узган юлына, табынган идеяларына, гомуми халәтенә, ретроспектив рәвештә булса да, күз салу кирәктер.
   Билгеле булганча, һәр бердәмлекнең дошманы - ул таркаулык. Милләтнең дошманы да таркаулык булып чыга. Ләкин монда таркаулыкны милләтнең рухи тормышын баета торган төрлелек белән дә бутарга ярамый.
   ХХ гасыр башындагы татар җәмгыятендә таркаулык мәсьәләсе күзлегеннән чыгып карасак, татарлар шактый бердәм халык иде. Таркаулык «байлар - ярлылар» һәм «җәдитчеләр - кадимчеләр» дигән ике генә яссылыкта булган.
   Ләкин зурдан караганда бу ике каршылык килешә алмаслык каршылыклар түгел иде. Ул заманда байларны да, ярлыларны да, җәдитчеләрне һәм кадимчеләрне дә мөселман өммәте (общинасы) һәм бердәм ислам идеологиясе берләштергән. Байлар хәйрия системасы аша ярлыларга һәм, гомумән, халыкка ярдәм иткәннәр. Шуңа да карамастан, Мәскәү большевиклары 1917 елда татар җәмгыятендәге социаль каршылыкларны ясалма рәвештә күпертеп күрсәтеп милләтне икегә: кызылларга һәм акларга бүлүгә ирешкәннәр.
   Совет чорын алсак, халкыбыз, хәзерге чор белән чагыштырганда, күпкә бердәмрәк иде. Социаль яктан кешеләр тигез иде, күпчелек стандарт эш хакын ала иде. Дөньяга караш та - матдичелек, идеология - фәнни коммунизм иде. Тел ягыннан да татарлар, ичмасам, ХХ гасырның 60-нчы елларына кадәр бердәм булган (татар балаларының 95 % татар мәктәпләрендә укыган).
   Ләкин тышкы яктан монолит булып күренгән бу совет татар җәмгыяте чынында милләтче һәм «интернационалист» татарларга бүленгән булган. Милләтче татарлар «милли коммунизм» идеясы байрагы астында кырыс тоталитар режим кысаларында булса да, милләтне саклап калырга тырышканнар. Шуларның иң күренеклесе - М. Солтан-Галиев иде. Сүрәтләп әйткәндә, милләтчеләр - ул, милләтнең каймагы, ә «интернационалистлар» - ул, урыс суын куштыру белән бозылган милли сөт, дигән чагыштырма башка килә.
   Әгәр 1917 елга кадәрге һәм совет чорындагы татар милләте эчендә таркаулык 1- 2 яссылыкта гына булган булса, хәзерге татарда таркаулык 8 яссылыкта күзәтелә: 1) Байлар - ярлылар (мәдәни алга киткән илләрдә халыкның 10 % тәшкил иткән иң бай катламы һәм 10 % тәшкил иткән иң ярлы катламы керемнәре арасында аермасы 5 - 6 тапкыр булса, Татарстандагы бу аерма - 19 тапкыр); 2) Татар телле татарлар - урыс телле татарлар (минемчә, бу ике яссылыктагы таркаулык башка яссылыктагылар белән чагыштырганда - иң куркыныч һәм иң мөһим); 3) Милләтчеләр - «интернационалистлар»; 4) Дөньяви милләтчеләр - милләткә әһәмият бирмәүче исламчылар; 5) Башкорт ягына күчкән «татар» карьеристлары - татар милләтчеләре (Башкортостан җирлегендә); 6) Татарчылар - болгарчылар; 7) Урыс «ауразиячелек» идеологиясе кармагына эләккән беркатлы татарлар - татар милләтчеләре; 8) Үзләрен «дөнья кешеләре» дип атап йөргән татар космополитлары - татар милләтчеләре.
   Соңгы еллардагы татарның искитмәле таркаулыгының сәбәпләрен эзләгәндә, шундый нәтиҗәгә киләсен.
   Социаль таркаулыкның сәбәпләре - ул, җинаятьчел ерткыч капитализм системасын тудырган «реформалар» һәм түрәләр өчен оештырылган «хосусыйлаштыру» иде, дип әйтеп була.
   Тел өлкәсендә таркаулык көчәюнең сәбәпләрен мин 60-нчы елларга кадәр тоташ татар мәктәпләрендә укыган буынның актив социаль тормыштан төшеп калуы һәм аңа алмашка урысча укыган буынның килүе белән аңлатам. Мондый вәзгыятьтә татар телен үстерүгә бирелгән акча бюджетның төп өлешен тәшкил итәргә тиеш иде, ләкин, кызганычка каршы, хәзерге Русиянең капиталистик системасында бөтен керемнәрнең тик 13 % гына дәүләт, ягъни халык кулында (әле ансыннан да байтак өлешен чиновниклар урлап бетерәләр), ә калган 87 % - бай шәхесләр кулында. Ә безнең байларыбызның күпчелеген татар теленең язмышы түгел, ә «Рубин» һәм «Уникс» җыйманларында (командаларында) уйнаучы негр малайларының матди хәле борчый. Әйтик, шул малайларның берсе елына 1 миллион доллар эш хакы белән канәгать булмыйча, башка җыйманга күчеп китсә, һәм шуның аркасында «Рубин» чемпион дәрәҗәсенә ирешә алмаса, нинди мәсхәрә, нинди кайгы татар башына!
   Башка яссылыктагы таркаулыклар, ул, татар культурасы - үз үзен яшәтә алучы (самодостаточная) культура түгел, дигән факттан килә. Күп очракта без татар теленең, культурасының мохитен киңәйтү һәм үстерү урынына урыс телендәге мәгълүматны җыеп һәм укып, урыс тормышындагы идеяларны өйрәнеп, аннары аларны урыс телле басмаларда үз, татар проблемалары кебек иттереп күрсәтеп язабыз, Русияне «ватаныбыз» һәм Русия культурасына «безнең бөек культурабыз» дип әйтәбез.
   Һич бернинди шик тә юк, иптәш Штирлиц нимес телен белгән шикелле, һәр татар да урыс телен белергә тиеш. Ләкин икенче яктан, бер сыер үлән ашап, аны ашказанында үзләштереп сөт биргән шикелле, без - татарлар да, урыс информациясен һәм культура күренешләрен өйрәнеп, аны үз татар миебез һәм татар мәнфәгатьләребез аша үткәреп, татар телендәге үзенчәлекле һәм кабатланмас татар рухи җимешләрен тудырырга тиешбез.
   Ә бездә киресенчә, татарча менә дигән матур яза белгән авторларыбыз да, шәһәр татарлары татарча яхшы белми, хакимияттәге түрәләр күбрәк урыс гәҗит ләрен генә укый дип, мәкаләләрен урысча язалар. Шулай итеп, татар телле татарлар урыс телле татарга хезмәт күрсәтүче генә булып кала. Менә шулай без татар мәдәниятенең мохитен үзебез тарайтабыз.
   Таркаулык башка милләтләрдә булганмы, һәм алар ничек аңардан арынган, дигән сорау да туа.
   1933 елга кадәр нимес милләте дә бик таркау иде. Нимесләр дә ул заманда череп баеганнар, ярлылар, коммунистлар, либераллар, милләтчеләр, яһүдиләр, арт бирүчеләр (гомосексуалистлар) һәм тагы әллә кемнәр булган. Ләкин нимес милләтенең тәне чатнаганнан соң хасил булган ярыкларны 1933 елда А. Гитлер үз гәүдәсе һәм милли социализм идеологиясе белән тутырып цементлаштырган һәм милләтне укмаштыруга ирешкән.
   Хәзерге урыс милләте дә бик таркау, дияр идем. Ул социаль, мәдәни һәм хәтта этник яктан да бик чуар. Хәзер «урыс» исеме астында кем генә йөрми. Шул ук В. Жириновский кебек «юрист улларын» гына алыйк, аларның саны, мөгаен, бер ничә йөз меңгә җитәдер.
   Бер яктан урыс элитасы халыкны православие нигезендә берләштерергә маташа, ләкин бу сөреш (процесс) бик авыр һәм әкрен бара, чөнки халыкның күпчелеге (аеруча яшьләр) атеистлар, икенчедән, хәзерге Аурупа цивилизациясе күзлегеннән караганда, дәүләт идеологиясен дин нигезендә кору - ул, анахронизм. Өченчедән, бу, Русия конституциясенә дә каршы килә. Ә бит, Русия Аурупа дәүләтләре рәтенә керергә тырыша. Юкка түгелдер, урыста «Парижны күргәннән соң үлергә дә ярый!» дигән әйтем бар.
   Урысның башка бер идеологик мессиджы (хаты) да бар. Ул да булса, «суверен демократия» дигән теориясы. Бу теорияның чишмә башы шулардан гыйбарәт: Русия - ул һәр заманда залимнар һәм коллар иле булган, һәм хәзер дә бу хәл бик үзгәрмәгән. Тоталитар режимнан Көнбатыш демократиясе кимәленә «500 көн» эчендә Русия күчә алмады, чөнки халык моңа әзер түгел иде. Шуңа күрә Русия Көнбатыш демократиясенә, Путин җитәкчелегендәге авторитар режим белән бәйләп, бер күчеш дәверенә мохтаҗ. Менә бу кушма демократиягә «суверен» дигән билгеләмә биргәннәр.
   Чынында исә, аны «урыс демократиясе» дип атарга кирәк, чөнки аның ярдәмендә урыс элитасы үз халкын укмаштырырга уйлый.
   Ә татарда таркаулыктан чыгу мәсьәләсе ничек тора? Идеологик яктан караганда, милләтебез читен (икеләнү - ред.) хәлдә. Революциягә кадәр идеологиябез - ислам иде, совет чорында - коммунизм, Совет империясы җимерелгәч, бер ара идеологиябез - суверен Татарстан дәүләтен төзү идеологиясе иде. Ләкин хәзер «суверенитет» дигән идеологияне пропагандалау гына түгел, рәсми җитәкчеләребез «суверенитет» дигән сүзне әйтергә дә курка.
   Кайберәүләр хасил булган рухи һәм идеологик бушлыкны яңадан ислам белән генә тутырырга тәкъдим итәләр. Ләкин хәзерге татар җәмгыяте 1917 елдагы җәмгыять түгел, һәм болай гади генә, механик рәвештә 1917 елдагы ситуацияне кабатлап булмас дип уйлыйм.
   ТИҮ нең үз программалары һәм үзенә күрә идеологиясы бар иде, ләкин алар бөтенесе дә рәсми хакимият органнары белән берлектә эшләүгә юнәлгән иде, ә бу рәсми хакимият органнары милләт өчен түгел, ә үз корпоратив мәнфәгатьләре өчен күбрәк борчылган, шуңа күрә дә ТИҮ идеологиясы гамәлгә керә алмады.
   Милли Мәҗлеснең идеологиясы бик каты ислам белән бәйле булганга күрә, халыкның күпчелеге аны кабул итмәде. Андагы идеялар чынбарлыктан ерак иде.
   Соңгы 10 ел эчендә аерым авторларның мәкаләләрендә яисә китапларында дөньяга караш белән бәйле яисә идеологик концепцияләр барлыкка килде. Дөньяга караш белән бәйле булганнары:
   1) Диас Вәлиев - «диасизм» дигән яңа дин һәм фәлсәфә.
   2) Фән Вәлишин - «динамизм» дигән фәлсәфи теория.
   3) Рашат Сафин - «Татарның җир шарындагы миссиясы» идеясы.
   Идеология яссылыгында концепцияләр:
   1) Дамир Исхаков - төрки-мөселман супер этносы идеясы.
   2) Рафаэль Мөхәмәтдин - татар җыены һәм милли солидаризм идеясы.
   3) Рафаэль Хәким - евроислам идеясы.
   4) Рафаэль Бәзертинов - тәңречелек идеясы.
   5) Әгъдәс Борһанов - милекчеләрдән торган киң урта сыйныфны булдыру юлы белән милләтне саклап калу һәм үстерү идеясы.
   Ислам мәсьәләсенә янә килгәндә, шуны әйтәсем килә: хәзерге вакытта муллаларның, мөфтиятләрнең мөселманнар санын арттыру максаты белән дин эшләрен урыс теленә күчерү тенденциясе бик нык сизелә. Дини әдәбият та күбесенчә урысча чыгарыла. Бу - милләтне ислам дине белән бетерү дигән сүз. Милләт - ислам өчен түгел, ә ислам - милләт өчен булырга тиеш. Гомуми ислам мөфтиятләре түгел, ә татар телендә эшли торган татар мөфтиятләре булсын иде. Бөтен Русия татар мөселманнары корылтаен үткәреп, анда баш татар мөфтиен сайлап һәм аның резиденциясен Казанда оештырып безгә исламны татар телен һәм милләтне саклау эшенә җигеп җибәрү вакыты күптән җиткән инде. Башкача булса, ислам безгә зыян гына китерәчәк. Безгә исламнан, урыслар әйтмешли «Скелет в шкафу» ясарга кирәкми.
   Ислам белән бәйле тагын бер кимчелек, ул да булса, хәзерге татар дин әһелләренең исламны абсолютлаштыруы, ягъни Корьәндәге хикмәтләр белән тормышның бүтән сфераларында, мәсьәлән, фәндә, сәясәттә яисә сәнгатьтә булган катлаулы проблемаларны аңлатырга һәм хәл итәргә маташу. Бу ХХ гасыр башы өчен дә анахронизм иде. Җәдитчелек хәрәкәтенең дә бит төп вазыйфасы - тормышның күп кенә тармакларын тоталь дини йогынтыдан арындырып, аларны дөньявилаштыру иде. Ислам беренче чиратта - дин. Дин, ул иң әүвәл инануга корылган нәрсә. Диннең үз киштәсе бар, хәзер ул күбрәк кешенең эчке психологик эмоциональ хәләтенә, әхлак, вөҗдан кебек нәрсәләргә карый. Әгәр дә без диндәге инану принцибына таянып философиягә, фәнгә, сәясәткә тыгыла башласак, без татар милләтенең фикерләү көчен киметербез генә, татарны урта гасырларга өстерәрбез.
   Әйе, XIII гасырга кадәр мөселман философиясе булган, ләкин чын философларның фәлсәфи концепцияләре, дөресен әйткәндә, ислам дине белән бик әз һәм формаль яктан гына бәйле булган, чынында алар дөньяви фикерләүгә һәм грек философиясенә корылган булган, һәм хәзерге вакытта бу философларны ислам дине нигезендә формалашкан философлар итеп кабул итәргә мөмкин түгел. Ул заманнарда ук фәлсәфә һәм дин, бер берсенә камачауламыйча, үз тармакларында яшәп килгәннәр. Ул заманалар - толерантлык чоры иде, шуңа күрә дә ислам цивилизациясе чәчәк аткан.
   Ләкин XIII гасырдан башлап, мөселманнар Корьәннең хәрефенә һәм сүзенә генә ябышып ятып, мөселман дөньяви философиядән баш тартып, үз кабыгында бикләнеп яши башлый. Шуның нәтиҗәсендә алгарыш дигән нәрсә аларның кулыннан ычкынып китә.
   Минемчә, IX-XIII гасырлар арасында мөселманнарның интеллектуаль тормышында бертуктаусыз ике сөреш барган. Беренчесе - дөньяви фәннәр һәм дөньяви философия тарафыннан исламны дөньявилаштыру сөреше иде, икенчесе - киресенчә, ислам тарафыннан дөньяви философияне исламлаштыру, аны үзенә буйсындыру сөреше.
   Ахыргы чиктә икенче сөреш җиңеп чыга һәм мөселманнар күп гасырларга караңгыга чума.
   Ә менә ХХ гасырдагы татарларның җәдитчелек хәрәкәтен башлап җибәрүләре, аннары аларның хәзерге вакытта «татар исламын» һәм евроислам концепцияләрен тәкъдим итүләре, миңа калса, болар һәммәсе дә - баягы урта гасырларда җиңелгән беренче сөрешне яңадан җанландырып җибәрү омтылышы гына.
   Минемчә, безгә тарихыбызда элек булган ниндидер бердәнбер тәгълиматка ябышып ятмыйча, милләтнең реаль ихтыяҗларыннан чыгып эш итәргә кирәк. Конкрет мәсьәләләрне хәл итәргә ярдәм итүче теләсә нинди идеологиянең уңай якларыннан файдаланырга кирәк. Булсын ул ислам, булсын ул тәңречелек, яисә булсын ул америкалылар һәм хәтта марсианнар үзләре алып китергән идеялар яки идеологияләр.
   Хәзер, миллион проблемага сибелмичә, татар алдында өч зур максат торырга тиеш:
   1) Милләтне сәламәт тормыш алып баруга юнәлдерү.
   2) Милли культурабызны һәм аның төп элементын-татар телен ныгыту һәм үстерү.
   3) Социаль яктан гадел җәмгыять төзү, конкретрак әйткәндә, милли социал-демократиягә яисә милли солидаризм (теләктәшлек) системаларына нигезләнгән җәмгыять.
   Менә, әйтик, сәламәт тормыш алып бару һәм, гомумән, әхлак мәсьәләсенә килгәндә, монда идеологик планда ислам диненең роле шактый әһәмиятле була ала.
   Мәсәлән, ислам зарарлы вируслар белән тулган дуңгыз итен ашауны тыя. Ислам дине алкоголь, афьюн (наркотиклар), комарлы уеннарга, зиначылыкка каршы тора. Ул, өлешчә булса да, катнаш никахларга каршы тора. Ислам дине бала төшерү һәм ирара гыйшык (гомосексуализм) кебек нәрсәләрне катгый рәвештә тыя.
   Социаль проблемаларга килгәндә, ислам дине гадел җәмгыять төзүдә дә ярдәм итә алыр иде. Мәсәлән, шул ук закәт һәм сәдака акчалары, Корбан бәйрәмендә таратылган итләр. Байлар тарафыннан оештырылган хәйрия җәмгыятьләре һәм вакыфлары (фондлары) байларның һәм ярлыларның бер милләт эчендә гармонияле рәвештә яшәүне тәэмин итәргә ярдәм итәр иде.
   Ә, мәсәлән, безнең ир балаларыбызны чын ир, кыю батыр иттереп тәрбияләүдә тәңречелекнең роле шактый әһәмиятле булыр иде, чөнки тәңречелек ул аучы һәм кыю гаскәр булган төрки бабаларыбызның дине һәм кырыс законнар кодексы иде.
   Татар җәмгыятендә сигез яссылыкта таркаулык сизелсә дә, бөтен татарны (булсын татарның бае, ярлысы, татар теллесе, урыс теллесе, болгарчысы, исламчысы) бер генә идея берләштерә ала, - милли азатлык идеясы. Чөнки татарның бае да, ярлысы да колониаль изү астында яши.
   Татарның менә шушы милли азатлык җебенә төзеп куелган үз суверен философиясы һәм идеологиясы булырга тиеш. Боларны булдыру өчен без беренче чиратта иҗтимагый фикер һәм философиянең төп проблемаларын һәм төшенчәләрен үз татар күзлегебездән билгеләп куярга тиешбез. Ә безнең дөньяга үзенчәлекле карашыбызга килгәндә, аның чишмә башы һәм тамырлары телебезнең төзелешендә һәм тарихында, фольклорыбызда һәм бабаларыбызның фикерләү рәвәшендә ята.

Рафаэль МӨХӘМӘТДИН,
тарих фәннәре кандидаты.

ЯЗЫКОВОЕ ГНЕЗДО И ЯЗЫКОВОЕ ПОГРУЖЕНИЕ
в российских условиях, в частности в Удмуртии

   
    1. Погружение - метод обучения новому языку
   
    Существует много различных методов изучения языков. Но самый эффективный и популярный метод тот, который мы все уже успешно прошли, когда учили свой родной язык. Маленький ребенок принимает свой родной язык как естественный элемент окружающего мира.
    У взрослого человека умение осваивать язык хуже, чем у ребенка. Взрослый человек знает уже какой-то язык, и этот язык может ему мешать при обучении других. Традиционно языки учат при помощи языка, которым учащийся уже владеет. Более современный подход к обучению языков - учиться так, как это делает ребенок, когда он учит первый - свой родной язык. Как ребенок это делает? Сначала он слышит речь, ничего не понимая. Постепенно начинает повторять то, что он слышит, постепенно начинает понимать, потому что он хочет понимать, потому что так ему удобнее среди других людей. Процесс простой: слышишь, слушаешь, понимаешь, говоришь.
    Метод обучения языку, когда создают условия обучения наиболее близкие к естественным, похожими на процесс обучения ребенка, называют языковое погружение. Метод зависит, конечно, и от цели обучения. Если кто-то хочет владеть каким-то языком, так как им владеет носитель языка надо учиться пользоваться этим языком как носитель, например, если кто-то хочет стать переводчиком, то нужна практика перевода и т.д.
   
    2. Языковое гнездо
   
    В 2002 г. в Финляндии вышло крупное научное исследование языкового гнезда, работа Анники Пасанена. Она исследовала процесс работы языкового гнезда в конце 90-х - начале 2000 г.г. в Инари в Финляндии у инари-саамов и в Карелии в Ухтуа у карелов.
    Языковое гнездо - это детский сад для детей языкового меньшинства, созданный для освоения языка меньшинства в условиях, когда передача его из поколения в поколение в семейных условиях невозможна. В обоих случаях (в Карелии и в Инари) эксперимент оказался успешным: дети стали понимать язык и даже говорить на нем. (Pasanen 2005: 67-81.)
   
    3. Языковое гнездо в среде финно-угорских народов центральной России
   
    Общеизвестно, что число говорящих на финно-угорских языках уменьшается с огромной скоростью в центральной России, где живут мордва, марийцы, коми и удмурты. Хуже всего обстоит дело у мордвы и удмуртов. Однако по самым пессимистическим прогнозам еще около ста лет будут люди, говорящие на удмуртском языке.
    Таким образом, цель языкового гнезда у удмуртов не такая сложная, как у маори или саамов Инари, которые пользовались методом языкового гнезда, чтобы спасти свой язык от исчезновения (Pasanen 2005: 67-81). Если мы сейчас сможем увеличить количество говорящих на удмуртском языке, то такой угрозы даже через двести лет не будет. Современные научные исследования показывают, что чем больше языков ребенок знает, тем лучше. Когда он владеет языком другого народа, то ему доступны культура и духовные ценности этого народа.
    Например, в Йошкар-Оле несколько лет функционирует Региональный центр языкового погружения Марийского института образования. Заведующая центра - З. С. Артюшкина. Методами погружения центр познакомился в Эстонии. У центра есть несколько проектов, но пока слишком рано говорить о результатах его деятельности и о том, насколько его методы обучения похожи на методы языкового гнезда. В Эстонии пользуются методом языкового погружения, например при обучении русских детей, живущих в Эстонии, государственному эстонскому языку.
   
    4. Как учить ребенка удмуртскому языку
   
    Если удмуртские родители знают только удмуртский язык и не знают русского языка или очень плохо знают его, они естественно говорят на удмуртском языке со своими детьми и дети будут знать удмуртский язык. Но сейчас таких родителей даже в деревнях все меньше и меньше.
    Родители, которые знают хорошо и удмуртский и русский языки, могут свободно выбирать на каком языке будут разговаривать с ребенком. Конечно, влияет русскоязычная среда нашего общества. Многие родители разговаривают с ребенком в таких случаях только по-русски.
    Некоторые двуязычные родители хотят, чтобы их дети тоже знали два языка. Некоторые разговаривают в семье и на удмуртском и на русском. Другие думают, что тогда дети могут совсем перепутать языки и решают, что мама будет говорить с детьми по-удмуртски, а папа по-русски или наоборот. Или сначала разговаривают с ребенком по-русски, а когда ему исполняется, допустим, четыре года начинают разговаривать по-удмуртски, или наоборот.
    Даже если родители не хотят или не могут разговаривать с ребенком по-удмуртски, он удмуртский язык может выучить. Например, летом такие дети могут жить у бабушки и дедушки, которые говорят по-удмуртски, или играют в деревне с детьми, которые говорят по-удмуртски. Это можно назвать натуральным языковым погружением. Еще более эффективно, когда такое погружение постоянное, например бабушка живет с семьей.
    Но есть родители, которые хотели бы, чтобы их ребенок говорил по-удмуртски, но они сами уже плохо владеют языком и близких связей с удмуртскоговорящей сферой у них нет. В таких случаях было бы хорошо, если дети могли бы учиться удмуртскому языку в языковом гнезде.
    Часто родители в Ижевске говорят, что им очень трудно учить ребенка удмуртскому языку, когда вокруг больше говорят по-русски, радио и телевидение русскоязычное и т.д. К сожалению, отношение не играет никакой роли в процессе освоения языка. Все зависит от того, сколько времени в окружающей среде и в частности с ребенком говорят на данном языке. Различные социолингвистические исследования финно-угорских языков России востребованы. Пример саамов показывает, какую важную роль такие исследования играют в ревитализации языка.
   
    5. Как конкретно реализовать языковое гнездо: пример Удмуртии
   
    I. Выявление удмуртских родителей, которые хотят, чтобы их дети учили удмуртский, когда они сами не могут передать им родной язык.
    II. Для языкового гнезда надо найти хорошее помещение, где условия позволяют детям удобно играть и осваивать язык. В помешении должна быть хорошая акустика и оно должно находиться в спокойном месте, где нет шума, например, из улицы.
    III. Правильный выбор учителей-воспитателей чрезвычайно важен. Они должны не только хорошо знать удмуртский язык, но и уметь говорить чисто по-удмуртски («чылкыт вераськись»), без привычки постоянно переключаться с одного языка на другой. И во-вторых, учитель не должен употреблять даже отдельные русские слова, если существует удмуртский вариант.
    IV. В языковом гнезде должно быть достоточно преподавателей, чтобы они успели разговаривать лично с каждым ребенком. Группы должны быть довольно маленькие, около 5 детей на каждого учителя.
    V. Пригласить иследователей и учителей языкового гнезда рассказать подробнее о проделанных экспериментах в Инари и Ухтуа. Ведующие проекта языкового гнезда в Удмуртии могут поехать посмотрить как работает такое гнездо, например, как можно мимикой или жестами объяснить что-то, когда дети еще языка не понимают.
    VI. Финансирование языкового гнезда. Расходы скорее всего будут больше чем у обычного детского сада, потому что учителей больше. Такие проекты могут финансировать и зарубежные общества и фонды.
   
    Литература:
    Pasanen, Annika 2005: Kielipesatoiminta osana karjalan ja inarinsaamen kielen revitalisaatiota.
   Paula Kokkonen (toim.): Sukukansaohjelman arki. Suomalais-ugrilainen perinto ja arkipaiva. Studia Fenno-Ugrica
    21.9.-16.11.2004. Castrenianumin toimitteita 64. M.A.Castrenin seura,
    Suomalais-Ugrilainen Seura ja Helsingin yliopiston suomalais-ugrilainen
    laitos. Helsinki. s. 67-81.
   

Эса-Юсси САЛМИНЕН. Ижевск.

ПРАВО АЛТАЯ - АЛТАЙ JАН

    Природа по-своему разнообразна и уникальна. Гармоничное сочетание природы обеспечивает единство в ее развитии. Развитие каждого народа зависит от сохранения своей уникальности т.к. уникальность является формулой генетического кода этноса, а та в свою очередь - базой данных. В генкод этноса входит география его обитания, физиологические и психологические особенности, историческая память, менталитет, судьба, т.е. предопределенность СВЫШЕ. Для расшифровки генкода необходимы знания, умения, способности контакта с Природой. Владея тайными знаниями о Природе, алтайцы поэтому, олицетворяя ее как Бога, до сегодняшнего дня владеют ключом от ее дверей. Бог - Кудай для алтайца трехликий, в Верхнем небесном мире обитают высшие духи Тенери, дарующие нам судьбу; в Серединном мире, где мы сейчас обитаем нам даруют и отнимают жизнь духи Хозяина Алтая; в Нижнем мире, куда душа человека попадает после смерти, обитают духи помогающие очиститься ей, они следят за чистотой рода, предопределяют проклятие рода (ее снятие или продолжение). Существует жестко регламентированная традиционная обрядовая культура, основанная на тайных знаниях:
    - происхождения и развития макро и микрокосмоса,
    - обожествленного закона времени, который не позволяет нарушать эволюционный путь развития природы,
    - сохранение и развития генофонда человечества.
    Каждый обряд носит сакральные знания, основанные на генетическом уровне этноса и географии его обитания, т. е. этногенеза. Технократическая индустриальная цивилизация пыталась научно-техническим способом овладеть знаниями творения Природы и по-своему перестроить ход ее развития, но глобальное потепление на нашей планете, природные катаклизмы, происходящие последние годы в мире доказывают несбыточность целей, неэффективность способов и методов, «слепоту» объяснения происходящих событий в современном обществе. Современному обществу следует признать ошибочный путь отношения к природе, и поэтому, опираясь на исторический подход этносов «обозванных» язычниками выработать традиционные отношения к ней. Обожествление алтайцами природы основаны не на слепой вере, а на знаниях. Поклонение природе - образ жизни, который алтайцы унаследовали от предков. В индустриальном обществе к природе отношение, в общем, утилитарное - ее сохраняют для себя: чтобы пить чистую воду, дышать свежим воздухом и употреблять экологически чистую продукцию. А на Алтае природа - прежде всего Храм Божий, источник знаний к мудрости. Владельцами этих знаний являются особо одаренные люди - Камы, которые умеют контактировать с духами трех миров. Дар провидца, прорицателя, целителя передается генетически, поэтому существует регламентированный поэтапный обряд посвящения в Камы. Кам прежде всего учитель, сила Кама в его мудрости, чистоте помыслов, соблюдении законов природы, обеспечивающих гармоничное развитие общества. Поэтому неслучаен тот факт физического истребления и дискредитации камов в разные исторические периоды на Алтае, последствием которого стала подмена менталитета народа, отрыв от природы с последующей экологической катастрофой, потеря исторической памяти, «затухание» духа народа, замена планетарного мышления на обывательское, распространение асоциальных явлений в жизни. А ведь через камов народ имел доступ к Вечно Синему Небу - Тенери Кудай, которое жизнь вело по эволюционному развитию Космоса, каждый человек чувствовал себя микрокосмосом, частичкой Вечности. Но индустриальная цивилизация, проводя колонизаторскую политику на духовном уровне, в погоне за материальными благами загнала в тупик все человечество - ибо для дальнейшего продолжения жизни на нашей планете ... осталось немного времени, а путь спасения - возврат к истокам.
    ...Исток - колыбель, прародина, а Алтай является колыбелью для многих народов мира, поэтому объясним тот факт начала паломничества тюрков и других народов к нам (финно-угров). Сила Алтая в ее Древних знаниях, спасение и озарение умов в ПРАВЕ АЛТАЯ на жизнь - АЛТАЙ JАН. Слово jан переводится с алтайского языка на русский язык как право. Алтай jан - природное естественное право человека, данное ему Свыше по праву рождения, образ жизни регламентирующий его среду обитания, взаимоотношения в социуме, гармоничное сосуществование с другими живыми существами на Земле; базис для духовного и материального развития человека как созидателя и творца. Недаром ученые тюркологи Р.Безертинов, М. Аджи в своих трудах ссылаются на спасительную миссию Алтая как Источника Древних знаний так необходимых современному обществу. В основе Алтай Jан лежат знания о трех видах энергии, т.е. энергия будущего - огненная, настоящего - водная, прошедшего - земная, ибо нет силы сильнее ОГНЯ, ВОДЫ, ЗЕМЛИ (jерден, суудан, оттон jаан неме jок). Алтай открывает двери Знаний жаждущему знаний о природе, ищущему путь выхода от оков техники. Овладевший этими знаниями и живущий по ним, сможет открыть свой генкод - базу данных заложенной Природой, т.к. в основе генкода лежит мтДНК - материнское начало, которое развивается путем сочетания энергии огня, воды, земли. Алтай как праматерь - материнское начало, колыбель сохранила генкод многих народов. Алтай состоит из 9 географических зон: Алтай Каный(Ханкай),Куба (Гоби) Алтай, Мункол (Монгол) Алтай,Тобот (Тибет) Алтай, Темир (Рудный ) Алтай, Кени Ануй Алтай (Степной), Комур(Кемерово) Алтай, Аба Jыш (Абакан) Алтай, Сойон (Тува) Алтай. С двух сторон колыбель тюрков оберегают - на востоке мать река Энесай (Енисей) , на западе отец река Эрjыш (Иртыш). Состав физического тела человека и состав земли твоих предков одинаков, поэтому в народе есть такие понятия как ЗОВ ЗЕМЛИ и ЗОВ КРОВИ. Именно они помогают человеку совершить качественный переход в своем развитии. Поэтому Алтай, а в частности алтайцы сохранили по возможности природу Алтая в ее первозданном величии как живительного источника для многих.
    Раскрытие генкода, овладение энергией Огня жестко регламентировано через обрядовую культуру, которая основана на законах развития Природы с учетом законов времени и пространства. Всему есть начало и конец, т.е. закон Времени. Он достаточно пронизан в жизни алтайцев, т.к. биологические часы любого человека зависят от высшей небесной богини -Умай Эне (Солнце Мать). Солнечная радиация синхронизирует и периодически калибрует биологические часы. Культ небесной богини Умай Эне для алтайцев традиционный, что подтверждают древнетюркские орхонские рунические письмена в честь Кюль - Тегина и Тоньюкука. «У древних тюрок Умай покровительствовала всему тюркскому народу ...Победу тюрок даровали божества Тенери, Умай и Ыдук Йер -суб» отмечают историки В.В. Радлов ,П.М. Мелиоранский. Как заметил в своем труде «Алтайский шаманизм» Л.П.Потапов (с.291): "Древнетюркскую богиню Умай следует отнести к древнейшему божеству, занимавшему высокое место в пантеоне тюрок. У древних тюрок Умай выступала как высокочтимое женское божество, которое покровительствовало всему тюркскому народу». Но есть точка зрения современных мужей науки о том, что Умай Эне - это богиня дарующая жизнь младенцам, покровительница домашнего очага, приплода животного и растительного мира. Обе точки зрения совершенно верны, т.к. Умай Эне - главная богиня, от которой зависит жизнь вообще.
    1. Умай Эне - Солнце контролирует плодовитость у женщин, что подтверждает современная наука. Было установлено, что цикличность биологических ритмов у людей составляет 28 дней, что в точности соответствует 28 - дневному периоду вращения экваториального магнитного поля Солнца, т.е. Умай Эне, при наблюдении с Земли. Очевидно, солнечная энергия не только определяет личность человека, но и контролирует поведение человеческого организма, начиная с момента рождения; солнечная радиация преобразуется поясами Ван Аллена в модулируемые магнитные поля, что напрямую воздействуют на эндокринную систему, заставляя шишковидную железу регулировать производство гормона мелатонина на протяжении 28-дневного периода. Солнечная радиация воздействует на гипоталамус и щитовидную железу человека, регулируя, таким образом, производство гормонов плодовитости и менструальный цикл женщин. Вот почему древние цивилизации солнцепоклонников ( майя, египтяне, алтайцы) поклонялись Солнцу, как богу плодородия. Поэтому каждый новый день алтаец начинает с утренней молитвы - приветствия высшей богини - Умай Эне, тем самым заряжается огненной энергией на день, а вечером на закате, прощаясь с ней, молится, заряжаясь огненной энергией на ночь т.к. огненная энергия полярна «+» и «-» как день и ночь. Нельзя небесной богине молится днем, т.к. ее излучения отрицательно влияют на зрение, разбивают сетчатку глаза. Существует следующий обряд: для того чтобы родить девочку надо Умай Эне молиться утром и попросить кут - душу девочки, чтобы родить мальчика следует молиться вечером перед закатом. Женщина просит кут поддерживая свой подол на уровне колена, а мужчина подставляет шапку на уровне груди. После того, как помолились, следует шапку одеть, а подол не отряхивать. Таким образом богиня Умай Эне - Солнце воздействует на производство и высвобождение половых гормонов эстрогена и прогестерона, регулирует менструальный цикл у женщин, вариации более долгого цикла (12 -летние циклы) вызывают половую зрелость и менопаузу (12 лет и 48 (4*12) лет после зачатия. Поэтому эту богиню представляют молодой женщиной с луком (женский символ - лоно) и стрелой (мужской символ - луч).
    2. Алтайцы - потомки голубых или небесных тюрков. Контролируя генофонд своего народа, они опирались на законы Тенери - Неба. Табуировалось время когда запрещался половой контакт между супругами - в вечернюю и утреннюю зарю, старолуние, вычислялись благополучные дни по расположению Умай Эне - Солнца и планет т.к. астрогенетика определяет личность человека. Подтверждением значимости, обрядовой культуры алтайцев, контроля за чистотой генофонда, являются исследования Военного морского медицинского института (Мэриленд. США), возглавляемого доктором А.Р. Лабоффом. Они произвели эксперимент над человеческими эмбрионами в пробирках и обнаружили, что магнитные поля от электрического освещения в лаборатории вызывают генетические мутации у развивающихся зародышей. Более тщательно изучив феномен, они установили, что солнечные магнитные поля воздействуют на выработку ДНК в органических тканях. Таким образом, астрогенетическая модель предполагает, что человеческая личность определяется на генетическом уровне в момент зачатия. Двенадцать типов человеческой личности соответствуют двенадцати типам солнечного излучения. Астрогенетика также показывает, что расположение Солнца и планет при зачатии и родах может воздействовать как на момент рождения, так и на момент начало схваток у беременных женщин и модифицирует развитие личности («Пророчества Тутанхомона»,М.Котрелл)
    3. Древние тюрки свои победы, расцвет цивилизации связывали с покровительством Умай Эне - Солнца. Признаками, присущими цивилизации, являются достаточно развитая письменность и запечатленная в этой письменности историческая память, степные племена консолидируются под властью одного вождя - каана, которому Вечно Синее Небо даровало власть. Тюрки объединялись под общей национальной идеей «Жить согласно сердцу т.е. тюрека» ибо jюрек-(сердце) -храм души, т.е. Кудая. Почему jюреки -тюрки связывали свои победы и поражения с Умай Эне - Солнцем? Наукой доказано, что расцвет и крушение цивилизаций соответствуют долговременным циклам солнечной активности. Американский исследователь Джон Эдди собрал геофизические данные, заключенные в кольцах деревьях секвои, которые живут до 4000лет, и на их основании построил графики колебаний солнечного цикла за последние 5000 лет, на которых видно, что количество солнечной радиации на самом деле варьируется вместе с солнечной активностью т.е. теория солнечного гормона позволяет объяснить эту загадку: когда уровень солнечной радиации падает, начинается мини - ледниковый период и распространение суровых зим с последующим упадком рождаемости населения. Доказательством являются примеры крушения цивилизаций Египта, инков, майя. Майя почитали Солнце как божество астрологии (определяющее личность) и плодородия. Они предсказали гибель своей цивилизации и их календарь составлен до 2012 года с указанием того, что мы живем в последнюю «солнечную эпоху». Стоит ли прислушаться к тому, что пытались они нам сказать? У нас есть немного времени для того чтобы вернуться к своим истокам, корням. «Великая созидательная и жизненная сила, пребывающая на небе олицетворена в виде Умай в связи с процессом антропоморфизации различных явлений природы. Обращает на себя внимание, что Умай вооружена луком и стрелой, которой она поражает злых духов, угрожающих жизни и здоровью людей, а может быть и жилищу» отмечает Иванов С.В. - «Скульптура алтайцев» (с.68). Эти же слова, «спасательный круг» пытались сохранить и передать другим алтайцы в разные исторические периоды - ибо ПУТЬ СПАСЕНИЯ ОДИН- следует всему человечеству вернуться к поклонению высшего небесного светила Умай Эне, т.к. только взаимо контакт человека и богини мать может спасти и нас и ее, и позволит нам жить по законам Природы. Народ, который отвернулся от своего бога, проклят, он обречен на вымирание. Культ поклонения Солнцу был у многих народов, природно - циклические ежегодные изменения, известные как времена года, испокон веков приписывались Солнцу. Оно - одно из главных божеств любого народа во все эпохи. Например, в индуисткой традиции - наследнице ведийских верований - насчитывается 108 сакральных имен Солнца, обозначающих обособленную астрально - космическую сущность.
    4. Тюрки обожествляли время (т.е. судьбу, сроки), считали, что время распределяет Небо-Тенери. Божество времени естественно включается в древнетюркский пантеон: Боги Верхнего мира с атрибутами Солнце и Луна. Обожествленное летоисчисление имело сакральный смысл, являлось символом независимости Тюркского Эля. С.Г.Кляшторный в своей книге «История Центральной Азии и памятники рунического письма» дает характеристику летоисчислению тюрков «В древнетюркских рунических памятниках двенадцатилетний циклический календарь не только сохранен, но и применен (Бугутская надпись), в ряде случаев более полно, с указанием месяца, а иногда и дня событий. Как и в 6 в. двенадцатилетний «животный цикл» оставался государственным календарем Тюркского каганата. Единицей календарного исчисления был СОЛНЕЧНЫЙ год(jыл), подразделяющий на 12 лунных месяцев (ай)» (с. 236). «В надписях приняты две системы летоисчисления - по годам жизни героя и по годам 12летнего животного цикла ...все события истории второго каганата датированы чрезвычайно точно. Китайским календарем, принятие которого считалось символом подчинения Китаю, тюрки не пользовались» (с.54).
    Главной богиней начала календарного года для тюрков, а следовательно для их потомков - алтайцев является Умай ЭНЕ -покровительница домашнего очага, семьи и следовательно всего народа. Ведь именно она дает Новый солнечный год с 12 месяцами, что подтверждает и наука - «В 1979 году британский физик Йен Николсон обнаружил, что активность магнитного поля Земли изменяется каждый раз, когда пояса Ван Аллена подвергаются бомбардировке частицами солнечного ветра. Различия в скорости вращения солнечной поверхности (взаимодействие его магнитных полей) приводит к 12 ежемесячным всплескам солнечной активности в течение года. Отсюда очевидно, что 12 типов солнечного излучения приводят к 12 всплескам магнитной активности в течение одного года». Говоря простым языком -12месяцев т.е. календарный год мы получаем благодаря высшей богине -Умай Эне , также богине домашнего очага . Праздник нового года у алтайцев называется ЧАГА байрам .Слово чага переводится жизненная сила - чак .С восходом Солнца каждая семья молится Умай Эне, как источнику жизни на Земле, покровительнице семьи. Существует регламентированный обряд, который до последнего времени сохранен алтайцами Кош-Агачского и Улаганского районов .Чага празднуется после зимнего солнцестояния т.е. тогда, когда начинает увеличиваться световой день, что является подтверждением начала нового солнечного года, но при этом следует и учесть лунный календарь. Поэтому Чага байрам празднуется в месяц ЧАГАН - Январь с 7 по 16 новолуние как семейный праздник. Аджи Мурад в своей книге «Тюрки и мир. Современная история «пишет о том, что алтайский календарь был принят за основу христианского григорианского календаря с 12 «животным стилем и 7дневной неделей «, поэтому разница между алтайским и григорианским календарями в том, что алтайский календарь адаптирует к солнечному лунный календарь. (Слово календарь - калынjар означает по алтайски объявление, разглашение на длительное время). Поэтому празднование нового года у алтайцев зависит от январского новолуния.
   

(Продолжение следует).

Зинаида Тырысова, Эне Ыйык,
кам из рода Ак Кобок, г. Горно- Алтайск

Хат
   
    Оешу һәм татар фәлсәфәсе

    Безнең аңга сеңгән берничә фикер бар. Бу фикерләр бөекләр тарафыннан да кабатланылган һәм аксиома сымак кабул ителгән. Уй-фикер биниһая көчкә ия. Дөнья уйдан тора. Ә ялгыш уй кешене адаштыра һәм тагын да ялгышка этәрә. Фикерлик әле.
    Без Бөек бозлык тәмамланганнан соң (11 мең еллар элек), ат иярләп, тимер табып дөньяга таралганбыз (бусы 6 мең еллар элек). Атны кулга ияләштерү кешелек тарихында хәлиткеч адым булган. Бүгенге цивилизация тулысы белән ат сыртында барлыкка килгән. Атны безнең бабаларыбыз кулга ияләштергән. Аларга Күкләр көч-кодрәт һәм акыл биргән. БИРГӘН! Беренчел көч, табигатьне аңлап эш итә торган акыл - безнең каныбызда. Татар бетә дип еш кабатлыйлар. Бетмибез без! Безне бетерергә теләгән көчләр үзләре юкка чыгачак. Табигатькә һәм хакыйкатькә каршы эшләмәскә кирәк.
    Оешуга сәләт, оештыруга сәләт шулай ук ат иярләүдән башланган. Борынгы дәүләтләрнең ничек барлыкка килгәнен күзаллыйк. Көчле кешеләр, чын баһадирлар оештырган аларны. Дәүләтне оештыру килешү нигезендә башкарылган һәм бик мөһим берничә шартны эченә алган:
    1. Дәүләт шул килешүгә кергән бар халыкның иминлеген тәэмин итә, яшәргә мөмкинлек бирә. Дәүләт сүзенең мәгънәсе дә - байлык, мөлкәт.
    2. Алдап эш йөрткән өчен беренчел дәүләтләрдә үлемгә хөкем иткәннәр.
    3. Дәүләт башында шушы ике шартны тормышка ашырырдай көчле ирләр торган.
    Ат, хак сүз, көчле ир-егет - беренчел дәүләтләрнең үзәге булганнар. Иң төп шарт, әлбәттә, дәүләт халыкны яклый һәм халыкны алдауга юл куймый.
    Бу соңгы ике шарт - сүзгә һәм дәүләткә ышану- безнең канга сеңгән. Шуны да өстик - без оешып эшли беләбез һәм моны читтән ярдәмсез дә булдыра алабыз (өмәләр).
    һәр яхшының бер яманы булган кебек, безнең бу канга сеңгән яхшы сыйфатыбыз бөтен шартларда да тиешле нәтиҗә бирми. Сине алдыйлар, дәүләт алдый, ә син ышанасың. Яхшымы? Ахмаклык. Әмма канда сүзгә, дәүләткә ышану яшәгәндә бу ахмаклыкны атлап чыгу өчен фәлсәфә кирәк. Сугышып кына булмый.
    Тарих дәвам иткән инде ул. Дәүләтләр җимерелә торган, гаярь ирләр табылып, яңадан оешканнар. Соңгы дәүләте дә җимерелгәч, татар кешесе өчен үз авылы дәүләткә әйләнгән. Монда инде һәр авыл үзенчәрәк оешкан, әмма каннан килгән - оешканлыкны сакларга омтылу, ялганга бармау - авыл кешесе холкында сакланган.
    Безне юк итәргә, таркатырга, эзебезне үк җуярга омтылган көчләр бүгенге дөньяда да җитәрлек. Мин татар авылы турында язганда аларның кайберләрен санап киттем. Без артык көчле булганбыз, шуңа да безгә нык ябырылганнар. Бу табигый. Көчлене җиңеп масаю - дөнья шуңа омтыла түгелме? Җиңү, җиңелү - мизгел бит ул. Яшәү кирәк. Без җиңелгәннән соң да дөньябызны торгыза алганбыз. Карагыз шушы җимерек Рәсәйдә татар авылларын. Әйе, кыен, әмма - исәннәр. Дәүләт ярдәм итми, җилеген генә суыра. Ә халык галимен дә, шагыйрен дә, җырчысын да тудыра тора. Шушы инде ул көч. Шушы инде ул оеша алу.
    Күзебезне ачып карыйк - дәүләт безне таркату өчен барсын да эшли. Без мең авылдан, мең уй-холык белән шәһәргә сыенабыз, ә шәһәр безнеке түгел, урыс шәһәре. Анда татар кешесе оешмасын өчен мең мәкер корып куелган. Син татарлыгың белән бер җиргә керә алмыйсың. Керсәң дә сүз белән сине бутап бетерәчәкләр. Син кайда адашканыңны да аңлый алмый гаҗиз булачаксың.
   

Зәрия ХӘБИПОВА.
   

ЯЗЫЧЕСКОЕ НАЧАЛО ИСКУССТВА
    ( ЭССЕ)
   
    ТАМ, ГДЕ ПОЛНОТА СТИЛЯ ОБНАРУЖИВАЕТ СВОЙ ПРЕДЕЛ И ПРЕВРАЩАЕТСЯ В ПУСТОТУ
   

    В современной цивилизации есть две ошибки, совершение которых превратило культуру в прикладное искусство: первое допущение - вера в предков обозначилась как язычество и монотеизм установил диктатуру на ум и на совесть человека, а второе заблуждение - то, что универсально стихийная природа малого языка превратилась в сжатый алгоритм широкого международного общения. Сейчас в словаре каждого языка больше слов общечеловеческого совместного употребления, чем индивидуальной и неповторимой национальной лексики.
    Единая вера в единого бога исключает многообразие национальных культур. Имена становятся библейскими, корпоративное ритуальное поведение усиливает общность, языческое прошлое уходит в небытие. Самые высокие нравственные понятия теряют собственные первоначально выстраданные названия и будут определяться в своей сущности дефинициями, заимствованными из единых священных книг.
    Темная сторона повсеместно наступающей глобализации ярко освещается на похоронах уникальных национальных культур. Всеобщая интеграция началась с появления первых единых вер. Языческая культура стала жертвой своих же собственных успехов. Многочисленные боги в попытке установления личного превосходства родили единовластие одной веры.
    Сейчас бог говорит на одном языке, искусство подражает Ему в нескончаемой стилизации своих жанров. В наше время жанры не охраняют своих границ, и демаркационные линии становятся трудноуловимы. Стиль, заняв главное место в эстетике, подчиняется только пустой форме. Долгое увлечение стилем приходит к потере содержания. Форма, потеряв содержание, останется пустой.
    Языческая культура, наполненная однажды дохристианской девственной тайной, была очарована рождением пророка и лишилась целомудрия. Греховность образа современного человека получила свою логическую завершенность кризисом технической цивилизации. Господство одного вкуса часто приводит к упадку. И падение первого библейского человека до сих пор продолжается в стиле освоения природы. Съеденное яблоко отдает дурным вкусом.
    Упомянутый дурной вкус сегодня родил на земле глобальные проблемы, а завтра примется их решать. Тем цивилизация отличается от языческих культур.
    Искусство и язычество пришли из глубин древнейших доисторических эпох. Они взаимосвязаны и имеют единовременное общее происхождение. Потому искусство без язычества теряет свои лучшие сакральные корни. А язычество вчера явно злоупотребляло преимуществами искусства. Можно предполагать, что искусство родилось возникновением и развитием языческих культур, или поставить знак равенства между язычеством и искусством, но в каждом отдельном случае изначальную взаимозависимость двух мироощущений нам не исключить, наоборот, она усиливается и переходит в строгое полное убеждение.
    Каждая языческая культура предполагает наличие своей индивидуальной уникальности, как каждое произведение искусства требует оригинального подхода. Национальные языки, возникшие из недр языческих культур, могут спасти искусство от бессмыслицы, если их защитят от глобализации и от цивилизованных наступлений со стороны могучих единых вер.

Дидар АМАНТАИ. Алматы.
   

РЕЗОЛЮЦИЯ САХА-ЯКУТСКОГО ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ФОРУМА
   

АҢЛАТЫП ТОРУ КИРӘКМИ

    “Башкортстанның Русия дәүләте составына ирекле керүе зур тарихи вакыйга. Русиянең күпмилләтле дәүләт булып үсүе һәм өлгереп җитүендә мөһим этап булып тора. Бу кушылу башкортларның тарихи үсешенә дә яңа юллар ачты. Русия дәүләте составына кергәч, сәяси һәм социаль таркаулыкка чик куела, бу үз чиратында этник бердәмлеккә, укмашуга, аларны халык буларак ныгытуга китерә”.

   Ирек Акманов, галим.
   “Кызыл таң”.

   
   Карл Фукс о татарах (XIX век):
   “Гакстгаузен настойчиво продолжал расспрашивать о татарах.
   - Всякому заезжему, без сомнения, странно покажется найти в казанских татарах, говоря вообще, народ более образованный, нежели некоторые, даже европейские, - говорил Фукс. – Татарин, не умеющий читать и писать, презирается своими земляками и как гражданин не пользуется уважением других. Посему-то всякий отец старается как можно ранее записать детей своих в училище, где бы они выучились по крайней мере читать, писать и узнали бы начала своей религии.
   - Татары, я заметил, обладают большими умственными способностями, но ислам допускает их развитие только в известной степени, - сказал Гакстгаузен и затем обратился к Фуксу:
   - А знают ли они русский язык? Существует ли у них старая антипатия к русским?
   – Примечательно, что здешние татары, находясь посреди русских, мало стараются знать русский язык. Нет из них почти ни одного, который бы хорошо говорил на этом языке, а еще менее таких, кои бы умели писать на нем”.

«Тыелган» җырчы Чаллыга килә

    Сәнгать дөньясын даими күзәткән кеше күрми калмагандыр, соңгы елларда татар эстрадасында яңа борылыш күзәтелә - сәхнәгә альтернатив җырчылар һәм төркемнәр менә башлады. Шулай булырга тиеш тә иде, чөнки бүген бөтенләй икенче буын үсеп килә. Бу буын Илһам Шакировны тыңлап үсмәгән һәм ул татарның примитив, биздергеч попсасыннан да туеп беткән. Шуңа ул рэп, хип-хоп, рок кебек башкарак юнәлештә эшләгән җырларны бик теләп кабул итә. Ләкин бу буынны миллилектән аермаска, буыннар ялганган чылбырны өзмәскә иде бит!
    Әлбәттә, татар попсасындагы «күбәләкләр», «туган авылымны сагындым», «туган көннәр», «сине генә яратам» темалы, заказ буенча язылган җырлардан соң, кинәт кенә «мәетләр тулы кырларда, карга күзен карга чукый, караклар салган мәчеттә, шайтан үзе намаз укый» дигән сүзләрне ишетү сәеррәктер. Ләкин мондый җырларны тыңлап азмы-күпме вакыт үтүгә, ул җырларның кирәклеген аңлый, мәгънәсенә төшенә башлыйсың.
    Бу юллар Илсөя Бәдретдинова репертуарындагы «Өметсез юл» җырыннан. Ул җырлый торган барлык җырларның да авторы журналист Илфак Шиһапов белән Илсөя татар стериотипларына протест белән чыкты дип әйтергә була. Аларны яшерен генә өнәмәүчеләр, ачыктан-ачык яратмаучылар да байтак, ләкин Илсөя белән Илфак тагын да кыюрак, хәтәррәк эчтәлекле җырларын яудырып кына торалар. «Президентка хат», «Азатлык», «Көтүчеләр», «Алсу» кебек җырлар күпләргә тынгылык бирми.
    — Илсөя, шулай кинәт кенә каян килеп чыктыгыз сез?
    — Әлләни кинәт түгел инде. Дүрт еллап шушы юнәлештә эшлибез. Ә тумышым белән мин Лениногорск районы Иске Шөгер авылыннан.
    — Җырларыгыз турыдан «бәрә» торган. Бу махсус эшләнәме?
    — Без дөреслекне җырлыйбыз. Күпләрнең бу дөреслеккә ышанасылары килми, шуңа күрә безне кабул итә алмыйлар. Имеш, ничек инде ул саф татар кызы фахишә булып, наданнар мулла була алсын... Аннан без бит «йолдыз» буласы килүдән җырлап йөрмибез. Җырларны без гомумән үзебез өчен генә яза башлаган идек. Танышлар яздырып алып башкаларга тараттылар, концертларга дәшә башладылар...
    — Сезне яратмаучыларны, сезгә каршы булучыларны һәм тәнкыйтьне ничек кабул итәсез?
    — Бөтен кешегә дә ошау яки ошарга тырышу мәгънәсезлек ул.
    — Сезнең җырларда еш кына Тәңрегә мөрәҗәгать итү яңгырый. Монысын ничек аңлатырсыз? — Безнең әби-бабаларыбыз меңнәрчә еллар бер Тәңрегә табынган. Бүген дә татарны бөтенләе белән мөселман дип атау ахмаклык булыр иде. Мөселман — ул көненә биш вакыт намаз укыган, хаҗга барган, һ.б. фарыз гамәлләрне үтәгән кеше. Безнең якларда исә борынгы гореф-гадәтләр шактый күп сакланган. Аларның күпчелеге — тәңречелек заманыннан ук килә. Шуңа күрәдер — бер Тәңре безнең өчен бөек бер көч, дөньяны барлыкка китерүче ул.
    — Ә «Без» җырындагы «Тәңрене саткан затлар без» сүзләрен ничек аңларга?
    — Ниндидер уңайлылыкларга була, нәрсәдер барәбәренә үз динеңнән башка дингә күчүне сату
    димичә нәрсә дисең инде? Ибн-Фадлан язмаларын укыгыз. Андагы 4 мең динар турындагы сүзләргә игътибар итегез...
    — Сезнең «Тыелган җыр» дигән альбомыгыз чыгуга да бер ел тулып килә...
    — Якын араларда чираттагы, өченче альбом дөнья күрәчәк. Аңа керәчәк җырлар инде әзер. Аңа өр-яңа: «Тәңрегә ялвару», «Азатлык», «Казан» кебек җырлар да, шул ук «Көтүчеләр», «Без» дигән башка җырлар да керәчәк. Бәлки ул «Тыелган җыр — 2» дип тә аталыр.
    — Ә нигә «Тыелган җыр?»
    — Бар инде аның сәбәпләре — тыңлап караган кеше үзе аңлый аны.
    — Чаллы якларына гастрольгә килү турында уйлаганыгыз юкмы?
    — Нишләп булмасын, бар. Февраль аенда Чаллы һәм Түбән Камага килеп тә чыгарбыз әле.
    — Яңа җырларыгыз еш иҗат ителәме?
    — Сирәк түгел. Аз дигәндә дә аена бер яңа җыр языла.
    — Сез гел бер автор җырларын гына башкарасыз. Туйдырмыймы?
    — Юк. Мин бит бик яратып татар халык җырларын да башкарам әле.
    — Рәхмәт. Исән-сау булыгыз.
    — Үзегезгә рәхмәт. Әлегә Тәңре саклый безне...
   

Лилия ЗАРИПОВА әңгәмәсе.